گذری بر تاریخ ساخت گنبد مطلای خورشید خراسان - لیسون

به گزارش خبرنگاران از مشهد، پای صحبت قدیمی ها که بنشینید و از حرم بپرسید، بی گمان چیزی شبیه این جمله ها را خواهید شنید: قدیم، شهر کوچک و ساختمان ها کوتاه بود. از هر سمت که می چرخیدی، گنبد طلای آقا دیده می شد.

این دیده شدن گنبد سبب می شده است پنجره خانه مشهدی ها در قدیم، هر صبح سمت حرم باز شود و هر کسی، پیش از هر کاری با گفتن یک السلام علیک یاعلی بن موسی الرضا (ع) دل را آرام و تن را برای شروع یک روز تازه آماده کند.

انرژی معنوی جاری در این اتفاق، آن چنان بوده است که کسبه معتقد بودند برکت کسب حلالشان است، بی پناه می پنداشته است که پناه دارد و دردمند، دادخواه.

سرچشمه این جلوه درنهایت آرامشی می آورده که کوچه به کوچه و کوی به کوی تکثیر می شده و حال قدیم را خوب می نموده است؛ حالی که حرفش حسرت امروزه خیلی از مایی است که در شلوغی شهر پردود و صدا گم شده ایم. این گنبد طلا که حالا ستون آسمان مشهد است و دایره اش دوام، اما روایتی دارد و تاریخی که دانستنش خالی از لطف نیست.

استفاده از گنبد در معماری مشهد

چنان که آندره گدار می نویسد، در ایران بنا به اقتضای طبیعت و آب و هوا از گذشته های دور، برای فضا های معماری از دو نوع پوشش چوبی و طاق استفاده شده و سیستم استفاده از طاق بیشتر در معماری دوران اسلامی ایران تداوم یافته که رایج ترین سازه این نوع پوشش گنبد است. در مشهد استفاده از گنبد در معماری تقریبا در دوره تیموری و در بنا های حرم شروع می شود.

در شرح این نکته باید گفت مزار مطهر خورشید هشتم ابتدا با سازه ای مخروطی از چوب نخل آذین شده و نخستین قبه 10 سال پس از شهادت حضرت (ع) روی مزار ایشان ساخته می شود که این بنا گویا در اوایل قرن چهارم از بین می رود. بنا به روایت ابن سیرین، در این روزگار، ناصرالدوله سبکتکین، حرم مطهر را که به مشهد مشهور بوده است، خراب می نماید، به طوری که تنها اندکی بیش از 2 متر از دیوار های آن باقی می ماند.

در گزارش بیهقی نیز آمده است که حرم مطهر رضوی، یک بار در خاتمه عهد سامانیان و بار دیگر در زمان سلطنت مسعود غزنوی به وسیله بوبکر شهمرد و سوربن معتز تجدید بنا و آباد شده است. راوندی نیز خیلی روشن، ساخت قبه را به سوری بن معتز نسبت می دهد، اما مسئله جالب اینجاست که معماری بنای اولیه مقبره حضرت رضا (ع) و گنبد آن در ابتدا بسیار به مقبره ارسلان جاذب شبیه بوده، چنان که بسیاری می پنداشته اند معمار هر دو آن ها یکی است.

ساخت نخستین گنبد حرم مطهر رضوی

اما سیاهه مکتوبات تاریخی، نخستین گنبد حرم را یادگار سلطان سنجر سلجوقی می دانند که پس از دستور وی، شرف الدین ابوطاهر قمیِ وزیر با مباشرت ابوالقاسم احمد بن علی بن احمد العلوی الحسینی، که از نقیبان و بزرگان خطه طوس بوده است، آن را به انجام می رساند. این یعنی قدمت نخستین گنبد که پوششی از کاشی سبز رنگ داشته، به قرن پنجم هجری قمری باز می شود و هنوز همان است.

گنبد حرم مطهر از نظر ساختمان و ارتفاع، دو پوشش دارد؛ پوشش اول همان سقف حرم و روضه منوره به شمار میرود که مقعر و مقرنس بوده است و به آن قبه گفته می شود و پوشش دوم نیز که بر فراز قبه راسخ شده، گنبد طلاست. بین این دو پوشش هم 13 متر فضای خالی وجود دارد.

البته بعضی منابع به غلط نوشته اند این بنا که متشکل از حرم و مسجد بالاسر بوده است، با حمله مغول خراب می شود و بعد ها در سال 700 هجری قمری، غازان خان، و پس از او، سلطان محمد اولجاتیو، گنبد بلندی بر فراز آن می سازند. ولی نکته مهم این است که چنگیزخان، لشکریانش را از تهاجم بـه مشهد برحذر می دارد و مشهد را دارالامان قرار می دهد و این یعنی در معماری حرم مطهر تا حدود دوره تیموری تغییر چندانی رخ نداده است.

گنبد در دوره تیموری

این موضوع با روی کار آمدن دولت تیموری در راستا دیگری قرار می گیرد. مکتوبات تاریخی می گویند بین سال های 817 تـا 821 هجری قمری و در دوران حاکمیت بایسنقرمیرزا بر مشهد، شاهرخ تیموری، مسجد گوهرشاد و رواق های دارالسیاده و دارالحفاظ را می سازد.

پس از این، گنبد که ارتفاع بسیار کمتری نسبت به گنبد و مناره های مسجد گوهرشاد داشته است، جلوه خود را از دست می دهد؛ بنابراین قوا م الدین شیرازی که معمار بزرگ آستانه در آن روزگار بوده است، تصمیم می گیرد این مشکل را با ساخت ساق های بلند و متناسب با حجم بنا روی ستون های داخلی رفع کند.

نخستین طلاکاری گنبد

پوشش کاشیِ گنبد سنجری نیز بعد ها و در دوران شاه طهماسب صفوی برچیده و با خشت های طلا آذین می شود. ماجرا از این قرار است که در سال 940 هجری قمری، شاه طهماسب که راهی جنگ با ازبکان بوده است، نذر می نماید در صورت پیروزی، یادگاری در حرم باقی گذارد. او چندی بعد، فاتح و تاج دار به مشهد می آید و با صرف 63 من طلا (180 کیلوگرم) دایره خورشید حرم را درخشان تر می نماید.

شاه طهماسب در ادامه، 51 کیلوگرم طلا را هم خرج ساخت میل گنبد که تا پیش از آن با روکش مس پوشیده شده بوده است، می نماید. این کار نوآوری و هنری محسوب می شود که به گفته کارشناسان تا پیش از آن در دنیای اسلام نظیر نداشته است. عمر این خشت ها، اما چندان بقایی ندارد و در یورش ازبک ها به غارت می رود و گنبد مطهر دوباره با پوششی خالی از زینت باقی می ماند.

گنبد مطهر رضوی در عصر صفوی

در سـال 1010 هجری قمری، شاه عباس وقتی با پای پیاده از اصفهان به زیارت مشهد مشرف می شود، دستور می دهد ساقه گنبد را طلا نمایند. این طلاکاری براساس کتیبه ای که به خط علیرضا عباسی، بر پایه گنبد حک شده، به وسیله کمال الدین محمود، زرگر آستانه، در سال 1016 هجری قمری به خاتمه رسیده است.

68 سال بعد، گنبد مطهر بر اثر زلزله ای بزرگ شکاف بر می دارد و شماری از خشت های طلایی آن از جا کنده می شود، اما دو سال بعد بازسازی می شود و ظاهر پر شکوه پیشین خود را باز می یابد. تاریخ این رخداد روی کتیبه ای حک شده که اکنون به صورت چهار ترنج در اطراف گنبد مطهر می توان آن را مشاهده کرد.

گنبد در عصر قاجار و مشروطه

از روزگار شاه سلیمان صفوی تا اواخر دوره قاجار، معماری و زینت های گنبد مطهر رضوی تغییری ندارد، اما در این روزگار و به سال 1330 هجری قمری، روس ها حرم مطهر را که محل تجمع مردم است، بمباران می نمایند.

در این واقعه، پنجره های گنبد طلا شکسته و بسیاری از خشت های طلای روی آن خراب می شود. روایت نگاران گفته اند که گلوله توپ، 18 نقطه گنبد را هدف می گیرند و بدنه آن را سوراخ سوراخ می نمایند. با این همه، چند ماه پس از این رخداد که به آشوب آخرالزمان مشهور است، بازسازی گنبد شروع می شود و چند سال طول می کشد. در کتیبه ای که به اقدامات نیرالدوله در این دوران اشاره دارد و محمد احتشام کاوویان، جزئیات آن را در کتاب شمس الشموس آورده، از بازسازی و طلاکاری بعضی صفحات گنبد یاد شده است.

گنبد پس از انقلاب اسلامی

در اواخر دهه 50 آستانه تصمیم می گیرد بازسازی گنبد را در دستور کار قرار دهد. برای این کار نیز کارگران و بنا هایی از پاکستان انتخاب می شوند و کار نوسازی شروع می شود، اما از آنجا که این کارگران نمی توانند از عهده کار بر آیند، آستانه، کار بازسازی گنبد را در خرداد 1357 خورشیدی به جعفر نوروزخان آبکار تهرانی واگذار می نماید. او برای انجام این کار، ابتدا همه خشت های طلا را شماره گذاری، از گنبد جـدا نموده و پس از زیرسازی بـا بتن و میلگرد روی پوشش آجری، خشت های مسی زرکاری و کلاف شده را بـر بدنه گنبد نصب می نماید که این کوشش نیز دو سال به درازا می کشد.

مساحت گنبد:

850 متر مربع

تعداد خشت های استفاده شده در گنبد:

13 هزار خشت

ارتفاع گنبد از کف روضه منوره:

31 متر

محیط دور گنبد:

42/10 متر

ارتفاع آن از ساقه طلاکاری تا تیغه گنبد:

16/10 متر

منبع: شهرآرانیوز

/ف.ب