دلایل سیل های مخرب شمال کشور؛ از جنگل تراشی تا راه آهن آق قلا ؟ - لیسون

در روزهای گذشته که سیل مازندران و گلستان را فراگرفت، عوامل مختلف از جمله تغییر اقلیم، سدسازی، و جنگل زدایی مقصر این بلایا معرفی شدند. شاید سیلاب های اخیر تک علتی نباشد و همه آنچه این روزها به عنوان دلیل اصلی سیلاب های سهمگین از سوی دستگاه های مختلف مطرح می گردد؛ در چنین وضعی اثرگذار باشد. جهت برطرف ابهامات پیش آمده و روشن شدن چرایی وقوع سیل در استان های شمالی کشور و همچنین سیل شیراز، محمد ابراهیم بنی حبیب کارشناس حوزه مهندسی آب و استاد دانشگاه تهران، در گفت وگو با خبرنگاران، با اشاره به اینکه سیل های روزهای اخیر می تواند دلایل مختلفی داشته باشد اما باید به دنبال اصلی ترین و موثرترین دلایل این حادثه باشیم، گفت: بعضی معتقدند که سیل های اخیر گلستان و مازندران ناشی از تغییر اقلیم بوده است، اما سئوال آن است که آیا تغییر اقلیم تنها برای ایران اتفاق افتاده است؟.

وی با بیان اینکه مسلماً تغییر اقلیم یک پدیده کوچک محلی، محدود به یک نقطه خاص نیست که آثار آن تنها در ایران قابل مشاهده باشد، ادامه داد: تغییر اقلیم برای کل جهانست اما چرا در سایر نقاط جهان حداقل در کشورهای همسایه شاهد چنین حوادثی با این شدت و قدرت نیستیم؟. تغییر اقلیم می تواند عامل تشدید رگبارها و یا خشکسالی های متمادی باشد اما تغییر اقلیم عامل اصلی تشدید سیلاب های اخیر نیست.

این مهندس آب با اشاره به این نکته که پیش بینی های بلندمدت تغییر اقلیم با استفاده از مدل های جهانی هواشناسی صورت گرفته است، توضیح داد: این مدل ها بر مبنای حل عددی معادلات دیفرانسیل جو زمین است و نتایج این مدل و سناریوهای انتشار گازهای گلخانه ای با عدم قطعیت های قابل توجهی همراه است و نمی توان ادعا کرد که پنج سال بعد دقیقاً چه اتفاقی می افتد، بلکه سناریوهای علمی مختلف خوش بینانه و بدبینانه در خصوص آثار تغییر اقلیم وجود دارد.

به گفته بنی حبیب، تواتر بارندگی ها، افزایش میزان و شدت بارش از آثار تغییر اقلیم است و همین طور افزایش شدت خشکسالی ها در بعضی مناطق از نتایج این مدل ها است، بنابراین با عدم قطعیت هایی که در نتایج این مدل ها وجود دارد، ارتباط مستقیم تغییر اقلیم با سیل های اخیر کشور را نمی توان قطعی دانست و باید به عوامل زمینی و انسانی تشدید سیلاب ها بیشتر توجه کرد.

جنگل تراشی عامل اصلی سیل های شمال کشور

این استاد دانشگاه تهران در پاسخ به این پرسش که علت سیل های اخیر کشور چیست؟ با بیان اینکه در وقوع سیل های اخیر عامل اصلی، بلایی است که ما انسان ها بر سر خاک حوضه ها آورده ایم، گفت: واضح است که جنگل ها را از بین برده ایم و جنگل تراشی در شمال ایران اتفاق افتاده است. هنور هم ماشین های بزرگی که در حال حمل درختان بریده جنگل های شمال هستند؛ مشاهده می گردد.

وی در خصوص ارتباط جنگل تراشی ها با وقوع سیلاب های اخیر شمال کشور، توضیح داد: دقت داشته باشیم که خاک جنگل سُست است و اگر درختان را بِبُریم و جنگل را تخریب کنیم، مقاومت خاک از بین می رود و به راحتی در دامنه های پر شیب لغزش پیدا می نماید و وارد رودخانه ها می گردد در نتیجه این فرآیند، غلظت رسوبات رودخانه ها بالا می رود و این وضعیت مقدمه مصیبت های بزرگ است، چون حجم سیلاب بیشتر می گردد و ضریب زبری جریان آب بالا می رود و عمق جریان و پهنه سیلاب را بیشتر می نماید.

بنی حبیب در این باره این طور شرح داد: غلظت رسوبات بالا باعث افزایش وزن مخصوص سیلاب و افزایش قدرت شناورسازی اجسام توسط این نوع سیلاب ها می گردد، بنابراین این سیلاب قدرت آن را دارد که اجسام سنگین را به راحتی جابه جا کند. در سیل شیراز می بینیم که سیل کم عمق هم به راحتی خودروها و حتی انسان ها را شناور نموده و با خود حمل می نماید، به این سیلاب ها، سیلاب های واریزه ای یا گِلی (Debris flow) گفته می گردد.

یک شاهد محلی برای اثبات دلیل سیل

این کارشناس حوزه مهندسی آب با بیان اینکه برتی اثبات این ادعا که جنگل زدایی ها باعث وقوع سیل شده، می توان حتی یک دلیل محلی از سیلاب گلستان هم آورد، گفت: در حوضه زیارت (حوضه ناهارخوران) و حوضه کردکوی (در حدود 20 کیلومتری شهرگرگان)، شدت بارش تفاوت زیادی با سایر حوضه های همسایه (گرگان رود (مادرسو) و حوضه های مازندران) نداشته، اما چرا سیلاب در این حوضه ها چندان شدید نبوده است؟. چون در این حوضه ها (زیارت و کردکوی) عملیات آبخیزداری صورت گرفته و هم شدت تخریب جنگل و خاک کمتر از سایر حوضه ها بوده است، بنابراین خسارت این مناطق کمتر بوده است.

راه آهن آق قلا مقصر سیل است؟

وی در ادامه در پاسخ به پرسشی در خصوص تاثیر خط راه آهن در وقوع سیل گلستان، گفت: خطوط راه آهن مثل تهران- شمال و تهران-تبریز که در دوره های گذشته کشیده شده است، تعداد زیادی آبرو و پل دارند، یعنی در هنگام ساخت خط راه آهن هر جا یک آبراه کوچک دیده اند، روی آن پل ساخته اند تا جهت آب مسدود نگردد. ظاهراً خط راه آهن آق قلا، پل نداشته و باعث شده سیل نتواند از محدوده آق قلا تخلیه گردد، بنابراین سیل گیری آق قلا شدت یافته است. البته با تصمیم ستاد بحران خط آهن شکافته شد که تخلیه سیلاب پس از شکافته شدن خط آهن، خود اثر نبود آبروها را در وقوع سیل، اثبات می نماید. گفته می گردد که در آینده پل هایی برای آبراهه های موجود در این حوضه ساخته خواهد شد.

بنی حبیب در ادامه گفت وگو با اشاره به اینکه متاسفانه بعضی بر ضرورت لایروبی سدها به منظور جلوگیری از وقوع سیل تاکید دارند، گفت: سدها را معمولاً لایروبی نمی نمایند، چون اثرات منفی زیست محیطی دارد. نمونه ای از لایروبی سد را به صورت فلاشینگ در سد سفیدرود حدود 30 سال پیش داشتیم که نتایج آن برای محیط زیست رودخانه سفیدرود در پایین دست خسارت بار بود چون غلظت رسوبات در پایین دست بالا رفت و زندگی ماهیان سفید را که برای تخم ریزی به رودخانه سفید آمده بودند، مورد تهدید قرار داد. بنابراین توصیه فنی آن است که به جای تخلیه رسوب سدها، به وسیله مدیریت حوضه، حفاظت از جنگل ها و آبخیزداری مانع ورود رسوبات به مخازن سدها شویم. این برنامه ریزی مبتنی بر توسعه پایدار است که در اغلب کشورهای پیشرفته انجام می گردد.

مجلس طرح تنفس جنگل ها را تصویب کند

کارشناس حوزه مهندسی آب تاکید نمود: توصیه می کنم؛ مجلس هر چه سریع تر طرح تنفس جنگل ها را که به حالت تعویق درآمده است، بدون ملاحظه شرکت های جنگل تراش به تصویب برساند. اگر می خواهیم سیلاب های این چنینی تشدید نگردد؛ باید برداشت چوب از جنگل های گیلان، مازندران و گلستان را متوقف کنیم. پیشنهاد می کنم خسارتی را که سیل سال جاری و سیل سال های 1380 و 1381 به مردم گلستان وارد کرد با درآمد ناشی از برداشت چوب در جنگل های شمال مقایسه کنیم، حتماً متوجه می شویم که رقم خسارت ها بیشتر بوده است. ضمن اینکه درآمد حاصل از فروش چوب به جیب شرکت های خاص رفته است اما خسارات سیل را باید مردم عادی پرداخت نمایند. باید برداشت چوب را متوقف کنیم برای کشوری که سطح کوچکی از مساحت آن جنگلی است شایسته نیست که با از بین بردن این امانت الهی و امانت نسل های آینده درآمدی کسب کند که جبران خسارت اش هم نمی نماید.